↑ Đây là năm mà Hoàng đế Tây Rôma cuối cùng bị đuổi ra khỏi Ý.[10]
↑ Một công trình tham khảo xuất bản năm 1883 xem Thời kỳ Tăm tối tương đồng với Trung Đại, nhưng kể từ William Paton Ker năm 1904, thuật ngữ "Thời kỳ Tăm tối" (tiếng Anh: Dark Ages) thông thường chỉ giới hạn cho phần đầu của thời Trung Cổ. Chẳng hạn, ấn bản Encyclopædia Britannica năm 1911 định nghĩa từ Dark Ages theo cách này.
↑ Tiếng Việt đôi khi dịch sai thành "Đêm trường Trung Cổ", dẫn đến một hiểu nhầm rằng cả thời kỳ Trung Cổ là một giai đoạn tăm tối kéo dài và khiến cho tên gọi "Trung Cổ" mang tính tiêu cực. Nhân tiện, "Trung Cổ" là cách các dịch giả Việt Nam mượn từ tiếng Hán "Trung cổ thời đại"(中古時代)
↑ Hệ thống này, cuối cùng hoàn thiện thành chế độ hai đồng hoàng đế cao cấp và hai đồng hoàng đế cấp thấp, được gọi là Tứ đầu chế.[21]
↑ Những chỉ huy quân đội Rôma trong khu vực dường như đã chiếm đoạt lương thực và các nhu yếu phẩm khác vốn được ban cho người Goth và bán lại cho họ. Cuộc nổi loạn bùng lên khi một trong các chỉ huy quân Rôma tìm cách bắt các thủ lĩnh người Goth làm con tin nhưng thất bại trong việc giam giữ tất cả.[28]
↑ Alaric, người trước sau chỉ muốn một vị trí trong quân đội Rôma và có một chỗ định cư cho dân tộc ông, đã nấn ná bao vây và chỉ cướp thành Rôma sau khi nhiều lần đàm phán bất thành và bị lật lọng. So với các lần tấn công về sau của người Hung, cuộc cướp bóc tương đối hạn chế về quy mô, nhất là các công trình Kitô giáo không bị xâm phạm.[31]
↑ Một mốc thay thế khác là năm 480, năm mà hoàng đế tại vị trước Romulus Augustus là Julius Nepos chết; Nepos trước đó tiếp tục tuyên bố rằng mình là hoàng đế phương Tây sau khi bị lật đổ và chạy tới Dalmatia.[10]
↑ Nguồn cung chủ yếu cho nô lệ Rôma giai đoạn sau đến từ tù binh miền Balkan và Tiểu Á. Vì thế mà trong một số ngôn ngữ, nô lệ (chẳng hạn tiếng Anh: slave) phát sinh từ tiếng Latin slavicus vốn để chỉ người Slav.[45]
↑ Mộ của ông được khai quật năm 1653 và đáng chú ý vì những vật đem táng cùng được bảo toàn nguyên vẹn, trong đó có nhiều vũ khí và một lượng vàng lớn.[48]
↑ Dhu Nuwas, nhà cai trị ở vùng mà ngày nay là Yemen, cải sang đạo Do Thái năm 525 và tiến hành truy bức người theo Ki-tô giáo, dẫn đến cuộc xâm lược của người Axum ở Ethiopia.[72]
↑ Trước đó quân đội Hồi giáo đã chinh phục Tây Ban Nha, tiêu diệt vương quốc Visigoth với vị vua cuối cùng là Ruderic trong Trận Guadalete năm 711.[90]
↑ Lãnh thổ Giáo hoàng tồn tại tới năm 1870, khi Vương quốc Italia chiếm đòng hầu hết miền này, chỉ chừa lại Vatican cho Giáo hội.[93]
↑ Chữ Carolingien được phát triển từ một kiểu chữ ở hậu kỳ Cổ đại, có nét tròn, nhỏ hơn dạng cổ điển.[99]
↑ Có một thời gian tái thống nhất ngắn ngủi bởi Charles Béo năm 884, mặc dù các lãnh thổ hợp phần không hoàn toàn sáp nhập mà vẫn duy trì quyền quản lý riêng. Charles Béo tức Charles III bị phế truất năm 887 và mất tháng 1 năm 888.[104]
↑ Nhà Carolingien đầu tiên bị Odo (cai trị 888–898) thoán ngôi 888.[105] Có một thời kì hai dòng họ này thay nhau tranh giành ngai vàng. Hugh Capet là cháu nội Robert I, người từng làm vua Pháp năm 922-923.[106]
↑ Sự định cư này về sau mở rộng ra và dẫn tới các cuộc chinh phạt tới Anh, Sicilia, và Nam Ý.[109]
↑ Ở Pháp, Đức và Hà Lan còn có một loại "quý tộc" khác, tiếng Latin gọi là ministerialis mà bản chất là những hiệp sĩ phụ thuộc. Họ xuất thân từ nông nô, nhờ vào phục vụ như lính hoặc viên chức chính quyền mà được cải thiện vị phí, được phép có nông nô phụ thuộc và con cháu trở thành hiệp sĩ trong khi vẫn lệ thuộc chặt chẽ vào ông chủ của mình.[155]
↑ Vẫn có một số nông dân Do Thái được canh tác trong những miền đất thuộc chính quyền Byzantine ở phương Đông cũng như ở đảo Crete thuộc Venetia nhưng đó chỉ là những ngoại lệ.[161]
↑ Hai nhóm này-người Đức và người Ý- có những cách tiếp cận khác nhau đối với thỏa thuận thương mại. Hầu hết các thành phố Đức hợp tác với nhau, trái lại các thành quốc Ý lao vào các cuộc xung đột huynh đệ tương tàn.[165]
↑ Từ order (tiếng Anh) hay ordre (tiếng Pháp) bắt nguồn từ tiếng Latin ordo ban đầu dùng để chỉ một dòng tu. Các dòng tu mà tu sĩ kiêm là hiệp sĩ thời Thập tự chinh là nguồn gốc của những order có tính danh dự được thành lập sau này, để tuyên dương những chiến sĩ dũng cảm, và là nguồn gốc của huân huy chương hiện đại và các hội ái hữu, tương tế.[198] Trong văn hóa Việt Nam không phân biệt order-một tập thể người- với chiếc huân chương (medal, medaille) là phù hiệu của thành viên order đó.
↑ Kỹ thuật này truyền tới Bắc Âu từ khoảng năm 1000, và tới Ba Lan khoảng thế kỉ 12.[218]
↑ Nỏ có uy lực hơn cung, nhưng nạp lại tên chậm nên hạn chế trên chiến trường. Trong những trận vây thành tốc độ bớt đi tầm quan trọng, và người bắn nó có thể nấp vào công sự trong lúc nạp lại tên.[222]
↑ Khoảng 100 năm nay, người ta tin rằng Cái Chết Đen là một dạng của dịch hạch, nhưng gần đây một số sử gia bắt đầu thách thức quan điểm này.[245]
↑ Chẳng hạn, một thị trấn ở Đức là Lübeck mất đến 90 phần trăm dân số trong đợt dịch này.[246]
↑ Sinh thời Edward được gọi là Edward của Woodstock, biệt danh Hoàng tử Đen bắt nguồn từ áo giáp đen của ông, do nhà khảo cổ John Leland dùng đầu tiên ở thế kỉ 16 và phổ biến tới ngày nay.[259]
↑ Người Anh duy trì được Calais tới năm 1558.[260]
↑ Từ "dunce" trong tiếng Anh nghĩa là "kẻ đần độn" bắt nguồn từ tên của Duns Scotus, do cách các học giả đối địch chế nhạo ông.[283]
↑ Bánh xe này vẫn còn thô sơ, vì nó chưa tích hợp một bánh xe-bàn đạp để xoắn và kéo sợi, thứ chỉ xuất hiện vào thế kỉ 15.[296]
